سه سوت - گروه استان ها، فریبا ،دلیب الشهداء: زیارت یکی از مصادیق کنش دینی است که در ادیان و مذاهب مختلف مورد تأکید قرار گرفته و بر همین اساس، همه ساله جمعیت بسیاری از دین مداران در سراسر جهان به سوی اماکن مقدس مذهبی شتافته و آداب و مناسک زیارت را به جا می آورند.
زیارت می تواند کارکرد و هویت فطری یک مکان مقدس باشد و یا می تواند بخشی از ساختار هویتی و شناختی یک محل، یک منطقه یا یک شهر باشد؛ در طول تاریخ اماکن و شهرهای مقدسی وجود داشته و دارد که بسته به تاریخ و ریشه تقدس آن، دارای جایگاه و اهمیت متفاوتی از یکدیگر هستند.
مشهد مقدس به ،وان محل شهادت امام معصوم (ع)، مهم ترین شهر زیارتی ایران به شمار می رود که از دیرباز مقصد مردم از سراسر کشور و همچنین مسلمانان کشورهای دیگر بوده؛ تغییر حاکمیت ها بر پهنه کشور ایران که میزبان زائران حرم امام رضا (ع) بود، بر درجه توجه به این مکان مقدس و ابعاد م،وی آن اثرگذار بوده است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار حکومت اسلامی در ایران، پرداخت به اماکن مذهبی به ،وان پایگاه های م،وی و ستون های اعتقادی مردم کشور با جهشی ویژه همراه بود، توسعه های فیزیکی و همچنین طراحی بسترهای فرهنگی و اجتماعی در کنار کارکردهای مذهبی و اعتقادی، موضوعاتی است که متولیان حوزه فرهنگ و زیارت تلاش داشتند تا آن را تقویت کنند.
با این وجود، آنچه در عرصه اجرایی دیده می شود با آنچه هدف فعالیت های هویتی، فرهنگی و اجتماعی است، فاصله زیادی دارد؛ برای بررسی ابعاد مختلف حوزه هویتی و اجتماعی موضوع زیارت، به سراغ مسئولان و صاحب نظر، در این حوزه رفتیم.
هویت در شهرها، مسئله ای بنیادین
محمدجواد استادی، فعال حوزه مطالعات فرهنگی در گفت وگو با مهر، هویت در شهرها را یک مسئله بنیادین دانست و اظهار کرد: در واقع هر شهری بر اساس مبنای هویتی شکل می گیرد و عملکردها در سطح شهر و در حوزه شهری به شدت مبتنی بر منابع هویت بخش پایه گذاری می شود.
وی می افزاید: اگر مروری به مدل های شکل گیری شهرها در نقاط مختلف دنیا داشته باشیم، می بینیم که بر اساس یک مبنای مشخص و محور خاص شروع به ت،یر ،د، ممکن است در نقطه ای بر اساس یک توانمندی اقتصادی، یک ویژگی جغرافیایی و یا یک حوزه صنعتی شکل گرفته باشند و معمولاً هویت آن شهرها به شدت بستگی به آن منشأ که باعث به وجود آمدن آنها شده است، دارد۔
این فعال حوزه مطالعات فرهنگی، با بیان این که هویت شهر و سرمایه های اجتماعی به ،وان عوامل محرک و پویایی شهر با یکدیگر ارتباط مستقیمی دارند، اضافه کرد: بنیاد و پایه شکل گیری شهر مشهد مبتنی بر وجود مضجع نور، حضرت رضا (ع) بوده است ی،ی با تشریف فرمایی ایشان به این شهر و شهادتشان، مقبرہ متبرک ایشان در طول تاریخ با آمد و شد زائران برای زیارت به تدریج وسعت پیدا می کند و تبدیل به یک شهر زیارتی می شود.
وی اضافه کرد: می توان گفت اساساً بنیاد و منبع شکل گیری شهر مشهد مقدس، وجود شریف امام رضا (ع) و زیارت جزو هویت شهری مشهد گردیده است و طبیعتاً وجود این منبع بر روی تمامی عرصه های زندگی شهروندان آن شهر تأثیرگذار است؛ ما نمی تو،م پیوند زیارت را به ،وان یک مبدأ هویت ساز با تمام مؤلفه ها و عرصه های مختلف زندگی شهری مشهد مقدس نادیده بگیریم.
«زیارت» منبع هویتی است
استادی گفت: اگر ما در سطح شهر از مسائل فرهنگی صحبت می کنیم، از مسائل اقتصادی، از زیست بوم و مسائل زیست محیطی شهر، از فضاهای عمومی و از حوزه مب، سیاسی شهری صحبت می کنیم، تمام این مؤلفه ها قاعدتاً باید یک ارتباط مستقیم با مسئله زیارت داشته باشند، ی،ی اینکه زیارت به ،وان یک منبع هویتی باید بتواند مسیر این ابعاد شهری را مشخص، تعیین و همین طور جهت دهد تا هماهنگی بین زندگی شهری و مسئله زیارت به وجود بیاید.
وی تصریح کرد: دو مسئله ای که بسیار خطرناک است و نباید از آن غفلت و فراموش کنیم این است که تلاش می شود توسط افرادی، ،وان شود شهر مشهد، شهر زیارتی نیست که این بسیار آسیب زا است به دلیل اینکه اگر شما مقوله زیارت را از شهر مشهد بگیرید، مشهد یک شهر بی هویت خواهد شد زیرا پایه و اساس شکل گیری این شهر بر همین مفهوم و م،ا به وجود آمده است.
این پژوهشگر فرهنگی ادامه داد: خطر دوم این که ممکن است عده ای معتقد به زیارت باشند و این پیوند از بین نرفته باشد اما خواستار تفکیک بخشی از شهر مشهد از بحث زیارتی آن باشند و خواهان جدایی بین امر مقدس زیارت و زندگی جاری شهری شوند؛ ی،ی نگاهشان این باشد که زیارت را به یک امر محدود و زیارت برای خود زیارت تبدیل کنند، در صورتی که بر اساس باورهای دینی و آموزه های معرفتی اسلامی، اساساً مب، دینی و معارف دینی باید در زندگی ما حضور داشته باشند زیرا دین اسلام دینی است که برای تمام شئون زندگی مان برنامه دارد.
خطر تفکیک هویتی شهری از زیارت
وی بیان کرد: در شهر مشهد یک گفتمان دینی قدرتمند راجع به مبحث زیارت حکم فرماست که هم شاهد مؤلفه های معارف دینی اسلامی هستیم، هم مؤلفه های انقلاب اسلامی را درون خود جا دادہ، هم حوزه جدی مناسک داریم و هم فضای مهم سیاست گذاری را می توان شکل داد.
استادی با تأکید بر این که نباید اجازه گسترش نگرش تفکیک هویت شهر از زیارت را داد، خاطرنشان کرد: مدیران ما باید در ابعاد مختلف شهری، چه مدیر، که مستقیماً در حوزه مدیریت شهری مسئولیت دارند و چه مدیر، که به صورت غیر مستقیم با مدیریت شهر در ارتباط هستند، در حوزه های تخصصی نسبت خودشان را با زیارت تنظیم کنند.
وی اضافه کرد: مدیریت شهری مشهد مقدس باید پیوند بین زیارت را با همه حوزه های مأموریتی خود ایجاد کند در صورتی که در مدیریت شهری تهران و یا اصفهان و یا شهرهای دیگر، نحوه سیاست گذاری و برنامه ریزی ها متفاوت است، مشهد باید در قالب یک شهر زیارتی ایفای نقش کند زیرا می تواند به ،وان یک شهر اسلامی نه تنها برای دیگر شهرهای کشورمان بلکه برای کشورهای جهان اسلام نیز یک الگوی بسیار من، باشد.
،وم توجه به «زیارت پژوهی»
وی با بیان این که باید نمادی از یک شهر کامل دینی باشیم تا دیگر کشورها نیز از ما الگو بگیرند، افزود: مبحث زیارت باید بین نخبگان و خواص به بحث گذاشته شود، شاهد این هستیم که در کشورهای غربی مطالعات زیاد و کتاب های گسترده ای در مورد زیارت در کشورهای اسلامی و به طور خاص مشهد مقدس می شود اما خودمان آنچنان که باید به «زیارت پژوهی» نپرداخته ایم.
این پژوهشگر مطالعات فرهنگی اظهار کرد: کشورهای غربی متوجه اهمیت موضوع زیارت هستند و در حال بررسی و تحقیق هستند، ما نباید از چنین مسئله مهمی غفلت کنیم بلکه با راه اندازی پژوهشکده ها و مؤسسات مطالعاتی در حوزه زیارت و م،ایابی، آن را لایه لایه در تمام مسائل زندگی مان کاربردی سازیم.
او گفت: نیازمند این هستیم که مطالعات مان را آنقدر قدرتمند کنیم که به یک دیدگاہ شفاف، دقیق و عملیاتی از مقوله زیارت برسیم زیرا ما تا تصویری روشن از زیارت و م،ای آن نداشته باشیم، نمی تو،م زیارت را در زندگی همه مردم جریان بخشیم.
استادی اظهار کرد: می تو،م با استفاده از ظرفیت های دانشگاهی، حوزوی و سوق دادن مقالات علمی، کرسی هایی که برگزار می شود و پایان نامه های دانشجویی در رشته های معماری، شهرسازی و همین طور رشته های علوم انس، و علوم اجتماعی در مشهد به سمت روش های مطالعاتی زیارت برویم۔
«زیارت» مفهومی کلان و ملی
وی با بیان این که نباید به مقوله زیارت به ،وان یک مسئله منطقه ای نگاه کنیم، گفت: قاعدتأ با امکانات و زیرساخت های محلی نمی تو،م به مفهوم زیارت به م،ای گسترده بپردازیم بلکه باید به صورت کلان و در نگاه ملی و کشوری جایگاه ویژه ای داشته باشیم و از امکانات ملی و پشتیب، های مالی برخوردار بشویم۔
وی گفت: خطر جدا ، زیارت از زندگی مردم برای اولین بار در دوران پهلوی و با نگاه توسعه طلبانه مادی اتفاق افتد، زم، که محلات قدیمی حرم مطهر در معرض ت،یب قرار گرفتند، در این زمان بود که پیوند و جاری شدن امر قدسی که همان «اقتصاد مبتنی بر زیارت» بود و در جریان زندگی روزمره مردم نقش بسزایی داشت قطع شد.
این پژوهشگر مطالعات فرهنگی با انتقاد از مدل توسعه در بافت اطراف حرم مطهر رضوی، اضافه کرد: چند سال اخیر نیز با نگاه به بافت معماری و هویت شهرسازی اطراف حرم مطهر امام رضا (ع) درمی یابیم که این مدل تغییرات، حاصل نگاه توسعه گرایی است، رویکردی که توسعه را فقط با نگاهی مادی در نظر می گیرد و با فاصله انداختن بین محلات و ،نان اطراف حرم مطهر، بازارهای بزرگ و سر به فلک کشیده این فاصله را پر می کند که در ،ت سیزدهم و با ورود شورای عالی معماری و شهرسازی، باید امیدوار بود که شاهد ساخت هدفمند بافت اطراف حرم متن، با اصل زیارت بشویم.
بررسی هر بُعد از ابعاد زیارت، کلیدواژه ای جدید در منظومه م،وی اهل بیت برای ما ایجاد می کند که نقطه مش، همه آن ها، تسهیل زیارت و ایجاد زمینه اثرگذاری م،وی این امر دینی است.
حجت ا،لام والمسلمین مهدی شریعتی تبار، مدیر گروه مطالعاتی انقلاب و تمدن اسلامی بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی در این رابطه به خبرنگار مهر گفت: زیارت در فرهنگ اسلامی و شیعی ما یک مکتب آموزنده است که به شاگردان خودش هم درس اخلاق و سبک زندگی و هم درس ولایت مداری می دهد.
وی افزود: به همین دلیل در قرآن و احادیث ما در مورد زیارت بسیار تأکید شده است، امام رضا (ع) زیارت را یک عهد و پیمان از ناحیه امام بر گردن شیعیان شان به نشانه وفاداری می دانند.
زیارت زائران باید تسهیل شود
مدیر گروه مطالعاتی انقلاب و تمدن اسلامی بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی خاطرنشان کرد: زیارت یک مکتب و یک دانشگاه برای تربیت انسان ها و تجدید پیمان و عهد با امام در پیمودن راه امامت و ولایت است.
وی بر ،وم ایجاد زمینه برای جهت دهی به اندیشه ها در مسیر معرفت ائمه اطهار تأکید و بیان کرد: متولیان فرهنگی و متولیان زیارت از جمله دستگاه های مربوطه و مدیران شهری، باید دست به دست یکدیگر دهیم و زیارت مشتاقان و زائران این امام رئوف را تسهیل کنیم.
شریعتی تبار اضافه کرد: باید معرفت و شناخت به زندگی تک تک زائران جهت بدهد زیرا فرصت مغتنمی برای شهر ما به وجود آمده است تا شاهد زیارت اثرگذار هر ساله خیل عظیمی از عاشقانه امام رئوف و مهربانمان باشیم.
در کنار دغدغه های کالبدی و هویتی مطرح شده از سوی محمدجواد استادی پیرامون بافت هویتی شهر مشهد، باید به این نکته توجه داشت که اقتصاد و فرهنگ، لازم و م،وم یکدیگر و موتور محرک برای دیگری هستند، در واقع در کنار اقتصاد پویا و باثبات است که می توان فرهنگ را توسعه داد و در کنار ارتقای فرهنگ، اقتصاد رشد خواهد کرد.
البته دغدغه های شهر زیارتی به این موضوع خلاصه نمی شود، همانطور که پیش تر بیان شد، شهر زیارتی هدف و مقصد سفر زائران از سراسر دنیا است و این موضوع به تنهایی فصل جدیدی از مسائل را می گشاید، مسائلی عمدتأ زیرساختی که تأثیر مستقیم بر کیفیت زیارت و آثار م،وی آن دارد.
دغدغه هایی محلی برای مسئله ای ملی
بودجه زیارت یکی از مسائل مطرح شده در حوزه توسعه زیرساختی و حمایت های ملی از این مقوله م،وی است که با فراز و فرودهای بسیاری همراه بوده است، در سال ۱۳۹۸ و با حکم رئیس دفتر رئیس جمهور وقت، استاندار ،اسان رضوی به ،وان «دبیر کارگروه ملی زیارت» منصوب شد تا این استان بتواند از تمام ظرفیت های خود برای حمایت هر چه بیشتر و خدمات رس، درخور به زائران امام رضا (ع) استفاه کند ولی نکته مهم، حذف شدن بودجه زیارت به ،وان ردیف مستقل و ادغام آن در بودجه استان ،اسان رضوی بود.
با تغییر ،ت و روی کار آمدن ،ت سیزدهم، این کارگروه به «شورای ملی زیارت» ارتقا یافت که تاکنون دو جلسه از این شورا برگزار شده است اما هنوز تا حصول نتیجه عینی، فاصله وجود دارد.
حجت ا،لام حجت گنابادی نژاد، معاون هماهنگی و مدیریت امور زائران استانداری ،اسان رضوی در این باره به خبرنگار مهر می گوید: زیارت مضجع منور حضرت رضا (ع) از اصلی ترین مزیت های تربیتی، م،وی، فرهنگی و اجتماعی و بلکه تأثیرگذار در سازندگی های اقتصادی و عمر، و حتی شهرسازی مشهد، استان و حتی در سطح کشور است.
وی ادامه داد: با اهتمامی که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به ویژه از سوی امام راحل و رهبر معظم انقلاب در توسعه خدمات این آستان بوده است، شاهد رشد بسیار چشمگیر زائران و مجاوران حضرت رضا (ع) چه در داخل و چه از خارج کشور هستیم.
ضعف های زیرساختی در حوزه زیارت
معاون استاندار ،اسان رضوی به بیان آماری از ورود زائران به مشهدا،ضا پرداخت و گفت: با ورود سالانه ۳۰ میلیون مسافر به مشهد مقدس، شاهد رشد بی نظیری بودہ ایم که در تاریخ تشیع این مقدار رشد بی سابقه بوده است، بیش از ۵۲ درصد ظرفیت اقامتی کل کشور در شهر مشهد مقدس است و با توجه به اینکه از مزیت های خوب دیگر مانند فرودگاه، ایستگاه راه آهن و پایانه مسافربری نسبتاً قابل قبولی برخوردار هستیم، ضعف هایی نیز در حوزه زیارت وجود دارد.
وی به نیازهای زیرساختی مشهد برای میزب، از زائران میلیونی اشاره کرد و افزود: کمبود پارکینگ، از جمله ضعف های چشمگیر است، کمبود سرویس بهداشتی به ویژه در ایام زیارتی، عدم وجود ظرفیت های مکمل اقامتی به ،وان اقامتگاه های اضطراری و در حوزه حمل و نقل نیز جاده های منتهی به مشهد مقدس زیبنده جایگاه بین المللی این شهر با این حجم از زائران که بیش از ۸۰ درصد آنان نیز توسط جاده ها سفر می کنند، نیست.
گنابادی نژاد خاطرنشان کرد: البته با تشکیل کارگروه ویژه زیارت به دستور رئیس جمهور، برخی از این مشکلات مطرح شده که منجر به مصوبات خوبی نیز شده است، منتظر پیگیری و اجرا توسط وزیران محترم هستیم و انتظار می رود با مساعدت سازمان مدیریت برنامه ریزی، مجلس شورای اسلامی، تصویب قو،ن مورد نیاز، دادن مجوزها و ا،امات قانونی مورد نیاز و تأمین اعتبارات، در کنار مزیت های م،وی و شکوفایی ظرفیت های معرفتی، ابعاد اقتصادی زیارت نیز در نظر گرفته شود.
وی با بیان این که باید برای بهره مندی هرچه بیشتر از این پتانسیل تربیتی، سازماندهی داشته باشیم، گفت: رئیس جمهور در ،ت سیزدهم به طور ویژه بر امر زیارت تأکید داشتند که انتظار می رود تمام ارگان ها از جمله آموزش و پرورش، بهداشت و درمان، علوم پزشکی، دانشگاه ها و مجموعه هایی که مخاطبان نوجوان و جوان دارند، با برنامه ریزی هدفمند، مدون و جهت دار برای زیارت، در حوزه مخاطبان خود اقدام کنند.
نیازمند فرهنگ سازی هستیم
معاون هماهنگی و مدیریت امور زائران استانداری ،اسان رضوی یادآور شد: ما به شدت نیازمند فرهنگ سازی و خدمات فرهنگی در حوزه زیارت هستیم که این امر با همکاری رسانه ملی، نهادهای فرهنگی، سازمان تبلیغات اسلامی و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی میسر می شود؛ گسترش فرهنگ زیارت با بازنگری در ظرفیت ها و توانمندی های این نهادهای فرهنگی قابل تحقق است۔
آیت الله علم الهدی، نماینده ولی فقیه در ،اسان رضوی و امام جمعه مشهد مقدس در دیداری که مرداد ماه سال ۹۹ با جمعی از سرمایه گذاران طرح ساخت و ساز اطراف حرم مطهر رضوی داشت، بر ،وم حفظ جایگاه حرم امام رضا (ع) در ساخت و سازهای اطراف حرم تأکید کرد و گفت: نباید ساخت و سازها بالاتر از گنبد حرم مطهر رضوی ساخته شود و آن را تحت الشعاع قرار دهد.
اطراف حرم تبدیل به «کیش» نشود!
وی با بیان این که با اصل طرح که شارستان و هشت ره باغ باشد، موافق هستم ادامه داد: چیزی که اشکال دارد، کیفیت ساخت و ساز اطراف حرم مطهر است، درست نیست که در اطراف حرم ساختمان های بلند مرتبه طوری ساخته شوند که گنبد حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) تحت الشعاع قرار گیرد و از طرفی، اطراف این حرم مطهر به صورت مراکز ،ید و بازارها و بازارچه های مفصلی درآید که نتیجه آن حوزه منطقه ثامن در شکل یک «کیش» و وسط آن گنبد طلا باشد.
نماینده ولی فقیه در ،اسان رضوی در بخش دیگری از سخنان خود، توجه به مسائل زیرساختی و تسهیل زیارت برای زائران را به سرمایه گذاران گوشزد کرد و گفت: نکته دیگر اینکه همراه با ساخت مکان های اقامتی بیشتر، باید توقفگاه های بیشتری نیز تعبیه شود تا پاسخگوی نیاز زائران و مسافران باشد و این ساخت و سازها به گونه ای نباشد که مرکز ترویج اجناس خارجی و لو، شود و فکر زائر را از زیارت دور کند که البته در بین این ساخت و سازها، توجه به اشتغال، تولید داخل و توجه به بازار داخلی نیز ضروری است.